Хиагтыг чөлөөлөхөд зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь Зөвлөлтийн Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна.

Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв.

Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захиралд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотын хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно. Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ.

 Генерал Го Сунлин

Хятадын гоминданы намын цэргийн хүчин буюу генерал Го Сунлин тэргүүтэй офицерууд сүхбаатарчуудыг аюул учруулахаар хэмжээний дорвитой цэрэг дайны хүчин биш гэж басамжилснаараа их том алдаа гаргасан. Гамингууд тухайн үедээ Сүхбаатар гэхээсээ Барон Унгернээс илүү ихээр айж болгоомжилж байв. Бүр Хиагтын өмнөд хэсэгт Унгернээс хамгаалах хэд хэдэн цуваа бэхлэлтүүд босгож байсан гэж Демко бичжээ.

Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой Ардын журамт цэргийн хороод Ханын хөндийгөөр өгсөн хоёр улсын хил болох Хонгор морьтын даваагаар давж, Жононгийн хөндийн эх, Эрээн нарсны нуруугаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө Хиагтын дэргэд хүрчээ.

Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй морьт хороо, 40 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хооронд 300 хүнтэй 4 дүгээр хороо, Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, бүгд 2000 шахам цэрэг, 12 пулемет, 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Олонхи сурвалжид хятад цэргийн тоог 10000 гэдэг ба 2500 гэсэн баримт ч байдаг.

Гамингуудийн үл тоосон Сүхбаатарын арми ямар цэрэгтэй байсан юм бол. Шивээ-Хиагтын байлдаан эхлэхээс хэдхэн хоногийн өмнө монгол партизанууд гар дээрээ буу сумаа авцгаасан байдаг. Ихэнх нь галт зэвсэгтэй харьцаж үзээгүй. Гох дарвал сум гардаг гэсэн ойлголттой. Зарим нөхдүүд бүр балрах шахсан. Сум гарахгүй байна, гох дараастай байна. (А.Ж.Ц.Д. боть1 .х-548).

Ийм эвдэрхий буу зэвсэгтэй яаж байлдах юм, гамингийн гарт дуусцгаах юм уу гэх явдал үг хэлч гарчээ. Замгыг нь татаж сумалдаг юм гэж зандарсан гэрч нь Сумъяа бэйс байдаг. Хойш нь татаад хоолойд нь сумыг нь шахаж оруул гэж загнах зааварчлах тохиолдол бас гарчээ. Анх ирж байсан нөхдүүд арай ч үгүй байлгүй дээ гэмээр зэвсэгтэй байсан юм билээ.

Журамт цэрэг Чогдонгийн Дамчаа (А.Ж.Ц.Д.боть2,х-22) бөх бядруун хутга бахим ташуураар зэвсэглэсэн. Лувсангийн Дэмиддорж (1894-1973) дэлэм урт, барим бүдүүн бороохойтой. Доржийн Дэндэв (1899-1971) шийдэм ганзаглаад ирсэн. Мунатай хүмүүс ч мундахгүй байж. Ганц нэгэн цахиур буу, сумгүй берданктай нь боломжийн зэвсэгтэйд тооцогдож байв. Харин богино хугацаанд хурдан амжиж байлдах бэлтгэлээ сайн хангажээ. Монгол хүний цусанд дайн байлдааны гайхамшигт уламжлал багтаж явдгийг мартаж болохгүй, басаж бүр ч болохгүй юм.

Оросын харьяат буриад-халимаг сургагчид ирж тусалсан. Шивээ-Хиагтыг дайрах галын шугам дээр ардын журамт цэргийн анги ирмэгц сургагч С.С.Борисов цэргүүдийн өмнө гарч ирж үг хэлжээ. Зэр зэвсэг, сургагц, зааварлагчаар бид тусаллаа. Журамт цэргүүд одоо өөрсдийн хүчээр Хиагтыг чөлөөлөх үүрэгтэй гээд бүрэлдэхүүнээ аваад буцсан юм гэж Демко бичжээ. Монголчуудын шургуу хүсэлтээр цөөн тооны орос сургагч нар оролцсоныг тэр хүлээн зөвшөөрсөн. Дөжиртлөө сонссон дөрвөн зуун партизан гэдэг нь одоог хүртэл маргаантай. 1957 онд И.Я.Златкины “Очерки новой и новейшей историй Монголий" гэдэг түүхэн судалгааны ном Москвад хэвлэгдсэн. Энэ номын зуун далан хоёрдугаар хуудсанд Сүхбаатар долоон зуун зэвсэглэсэн цэрэгтэйгээр Маймаачинг эзлэн авсан гэжээ.

1921 оны гуравдугаар сарын 15-ны өдөр шифрлэсэн мэдээний текст үүнийг давхар баталдаг. Зөвлөлтийн тавдугаар армийн штаб, Дорнод сибирийн цэргийн тойргоос Москва руу илгээсэн нууц мэдээ. Маймаачнаас баруун тийш 20 модны зайтай орших Уушигийн харуулын районд зургаан зуун хүнтэй улаан монголын партизаны отряд байгуулагдлаа гэсэн морзын шифр байв.

Хиагтын тулаан болохоос гурав хоногийн өмнө зургаан зуун цэрэгтэй болчихжээ. Үүнийг цэргийн тагнуулын мэдээ баталж байна. Шивээ-Хиагтын шифр Москва руу морздож, Эрхүү рүү телеграфдаж байлдааны талбар руу хээрийн цэргийн “Зуммер” телефоноор “байна-уудан” мэдээ дамжуулдаг байснаа И.Г.Демко (1900-1981) дуртгал номондоо үлдээжээ.

Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд Оросоос Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемёт, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг.

Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1, 2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булгийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булгийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл, Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт, 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монгол цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ.

Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугтан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугтсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна.

Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин Сүхбаатар хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу гуравдугаар сарын 18-ны өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ.

Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг Г.Бумцэнд, Д.Нанзад нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулсан юм.

Шивээ-Хиагтын байлдааны явцыг хамгийн түрүүнд морзын аппарат дээрээ Эрхүү хотод хүлээж байсан хүн бол Б.З.Шумяцкий юм. 1921 оны гуравдугаар сарын 19-нд Б.З.Шумяцкий яг хэдэн цагт Алтанбулагийн аттак амжилттайгаар дууссаныг Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах улсын цэргийн ерөнхий командлагч Р.И.Эйхед мэдээлсэн.

Энэ нь байлдааны бэлэн байдлын зэрэглэлийг бууруулах дохио код юм. Зэвсэгт бослого хөрш зэргэлдээ улсын хилийн боомт дээр нь гарсан учир АДБНУ армиа түгшүүрийн бэлэн байдалд байлгажээ. 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ны 22:00 цагт улаан монголын хувьсгалт отрядад Маймаачин бүрэн эзлэгдлээ гэсэн Борис Захаровичийн телеграф байдаг. Үүрээр бар цагт эхэлсэн байлдаан үдшийн гахай цагт дуусчээ. 

Шивээ-Хиагтыг гамингаас чөлөөлөх байлдаан нийт 16-17 цаг үргэлжилсэн нь одоо тодорхой болов. Хоногт нь дуусгасан хосгүй тулаан. Гэтэл үүнээс дөч гаруй хоногийн өмнө буюу 1921 оны хоёрдугаар сарын 3-ны өдөр Нийслэл хүрээг “Азийн морин дивиз” арван мянган гамингаас анх чөлөөлсөн. Нийт зуу гаруй хоногийн турш гурвантаа дайрч байж дийлсэн түүхтэй. Барон Унгерн ба Д.Сүхбаатар жанжин хоёулаа арван мянган гамингийн эсрэг тулалдсан түүх ийм. Эндээс бас нэгэн гаргалгаа гарна. Олон мянган цэрэгтэй Барон Унгерны цэргийн байлдах чадвар 400-600 гаруй цэргийн хүчинтэй Сүхбаатар жанжны ардын журамт цэргийн байлдах чадвараас арай л дутуу байгааг энэхүү харьцуулалтаас харж болно.

Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдгаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой.
    Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурджээ. Го Сунлин Оросын нутагт зугтан гараад Зөвлөлттэй гамингуудыг Манжуур руу гаргах хэлэлцээг хийжээ.

Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархдахад цэргүүд нь түүнийг Зүүнхараа орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг Зүүнхараагийн нэгэн ногоо тарьдаг хятадын дэргэд бараг 1960-70-аад он хүртэл амьдарсан, түүнийг БНМАУ-ын Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах яамны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг.