БХЭШХ-гийн судлаач, доктор Т.Сүхбаатар бичиж байна.

ОХУ болон АНУ нь дэлхийн зэвсгийн зах зээл дээр бие биетэйгээ өрсөлддөг хоёр хүчирхэг гүрэн билээ. Гэхдээ хачирхалтай нь өрсөлдөгч ч гэсэн ОХУ нь АНУ-ын зэвсэгт хүчин, түүний холбоотнуудын хэрэгцээнд зориулж тодорхой төрлийн зэвсэг, цэргийн техникийг нийлүүлдэг юм.

ЗХУ-АНУ-ын цэргийн худалдааны түүх

Оросын 1917 оны Октябрийн хувьсгалаас өмнө АНУ, Оросын эдийн засгийн харилцаа тийм ч чухал биш байв. Англи, Франц эсвэл Германтай харьцуулахад АНУ Оросын эзэнт гүрний эдийн засагт маш даруухан үүрэг гүйцэтгэсэн. Аляскийг зарсныг эс тооцвол шүү дээ. Дараа нь, Октябрийн хувьсгал болон Оросын иргэний дайны үед харилцаа холбоо тасарч, зөвхөн 1920 онд АНУ Зөвлөлт Орос улстай хийсэн худалдааны хоригоо цуцалснаар л нэг юм сэргэсэн гэхэд болно.

Сталины коммунизмын эхний он жилүүд буюу 1920-иод онд Орос нь Америкийн трактор, автомашины хамгийн чухал худалдан авагчдын нэг болов. Хамтралжуулах хөдөлгөөн ид хүчээ авч байх үед техник нэн чухал байлаа. Мөн зарим трактор их буу чирэх зориулалтаар Улаан армид ч хүргэгдэж эхэлсэн. Оросууд зарим техникийг нутагшуулж эх орны үйлдвэрийн трактор болгож байв.

Аугаа эх орны дайны үеэр АНУ Зөвлөлт Холбоот Улсад цэргийн техник хэрэгсэл, зэвсэг нийлүүлэгч гол үүрэг гүйцэтгэх болжээ. 1941 оны 10-р сарын 1-нд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Франклин Рузвельт ЗХУ-ыг Ленд-Лизтэй холбож баталсны дараа Америкаас бараагаа нийлүүлж эхлэв.

1941-1945 онуудад АНУ-аас ЗХУ-д 11,400 нисэх онгоц, 12,000 хуягт тээврийн хэрэгсэл (танк, хуягт тээврийн хэрэгсэл гэх мэт), 427,000 автомашин, 35,170 мотоцикл зэргийг нийлүүлсэн. Нийтдээ 5000 гаруй танкийн эсрэг зэвсэг, 131,633 жижиг автомат зэвсэг, 12,997 гар буу, 8,128 винтов, 345,735 тонн тэсрэх бодис, 903,000 детонатор, 4,338 радио станц, 2074 радар, 105 шумбагч онгоцны эсрэг усан онгоц, 202 торпедо завь, 4 шумбагч онгоц хүргэгдсэн.

Ийнхүү АНУ-аас үзүүлж буй цэргийн-техникийн тусламжийн хэмжээ маш гайхалтай байсан боловч Дэлхийн 2-р дайн дууссаны дараа АНУ, ЗХУ тэр дороо гол өрсөлдөгч болж бие биенийхээ эсрэг болж хувирсан тул хоёр улсын цэрэг-техникийн хамтын ажиллагаа маш хурдан тасарсан юм.

Зөвлөлт Холбоот Улс дараа нь дэлхийн зэвсгийн зах зээлд АНУ-тай зэвсэг нийлүүлэх чиглэлээр байнга өрсөлдөж байв. Үнэн хэрэгтээ АНУ, Оросын хувьд цэрэг-аж үйлдвэрийн экспорт нь Африк, Ази, Латин Америк, Европ руу чиглэж олон тооны зэвсэг, цэргийн хэрэгслийг худалдаж зах зээлээ тэлэх нь хамгийн чухал зүйл байсан юм. Хүйтэн дайны эрин үед Зөвлөлт Америкийн тагнуулууд бие биенийхээ цэрэг-техникийн салбар дахь хамгийн сүүлийн үеийн зэвсэгтэй холбоотой нууцыг олж авахыг сонирхож байсан юм.

Өнөөдөр ОХУ-ын зэвсгийн гол худалдан авагчид нь уламжлал ёсоор Энэтхэг, Хятад, дараа нь Вьетнам, Алжир, Венесуэль болж байна. Одоогоор ОХУ нь Африкийн орнууд, зүүн хойд Ази (Монгол, хойд Солонгос), зүүн Өмнөд Азийн орнууд, Зөвлөлтийн хуучин бүгд найрамдах улсууд, Латин Америкийн хэд хэдэн орнууд (Никарагуа, Куба, Боливи) зэрэг улсуудад зэвсэг нийлүүлдэг.

Саяхныг хүртэл Оросын бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авдаггүй байсан улс орнууд Оросын зэвсгийг сонирхож байна. Америкийн улс төр, цэргийн нөлөөллийн бүс байсан, цэрэг армиа Америкийн зэвсгээр зэвсэглэсэн Турк, Пакистан, Саудын Араб, АНЭУ, Филиппин зэрэг орнуудын тухай дурдаж болно.

НАТО-гийн холбоотон болох Турк улс Оросын С-400 пуужингийн системийг худалдаж авсан нь Оросын батлан ​​хамгаалах салбар шинэ зах зээлд гарч байгаагийн тод жишээ юм. АНУ-ын бусад холбоотнууд жишээлбэл Саудын Араб Оросын пуужингийн системийг эзэмших боломжийн талаар яриа өрнүүлээд эхэлсэн. АНУ ч гэсэн Зөвлөлтийн хуучин зэвсгийн зах зээлд орж, хуучин ЗХУ-ын холбоотнууд Африк, Азийн орнуудад зэвсэг нийлүүлж эхэлсэн.

Афганистаны нөхдүүдэд зориулсан нисдэг тэрэг

Орос, АНУ-ын хооронд зэвсгийн экспортын чиглэлээр өрсөлдөж байгаа ч орчин үеийн түүхэнд Америкийн эрх ашгийг хамгаалах үүднээс Оросын цэргийн техник хэрэгслийг нийлүүлэх газар байсаар байна. Түүгээр ч үл барам эдгээр нь Зөвлөлтийн улс төрийн нөлөөллийн тойрог замд нэлээд удаан байсан улс оронд хийгдэж байна. Энэ бол 1970-аад оны сүүл үеэс хойш янз бүрийн цэрэг, улс төрийн хүчин хоорондын цуст иргэний дайн өрнөсөн Афганистаны тухай юм.

Террорист бүлгүүдийн эсрэг үргэлжилж буй дайсагналын хувьд Афганистаны Кабул дахь төв засгийн газар улам их зэвсэг авах шаардлагатай байна, ялангуяа тус улсын зэвсэгт хүчин шинэчлэлт хийх шаардлагатай байгаа тул Афганистаны засгийн газар үүнийг бие даан хийх боломжгүй байгаа юм. 2011 онд Орос улс АНУ-ын холбооны төсвийн хөрөнгөөр ​​Афганистаны зэвсэгт хүчинд Оросын Ми-17 нисдэг тэрэг нийлүүлэх анхны гэрээ байгуулсан.

Орчин үеийн Афганистаны арми нь Америкийн талаас санхүүжиж, зэвсэглэж байдаг тул нисдэг тэрэг Афганистанд хүргэгдэх ёстой байсан ч худалдан авалт нь АНУ-ын төсвийн хөрөнгөөр ​​хийгджээ. Гэрээний нөхцөлүүд амжилттай биелэгдсэн бөгөөд үүний дараа хэд хэдэн шинэ гэрээ байгуулав. 2011 оноос 2014 он хүртэл нийт Орос улс Афганистанд нийт 1.1 тэрбум доллараар 63 Ми-17 нисдэг тэрэг нийлүүлэх ёстой байсан. Пентагон Афганистаны армийн нисдэг тэрэгний хангамжид мөнгө төлж, улмаар Оросын төсөвт санхүүгийн тогтвортой орлогыг хангаж байв.

2014 онд АНУ-ын зэвсэгт хүчний командлал Афганистаны армийн 15 Ми-17 нисдэг тэрэг нийлүүлэх өөр гэрээ байгуулах гэж байсан боловч энэ удаад Украинд болж буй үйл явдлын үеэр Америкийн конгрессын гишүүд уг хэлэлцээрийг хориглосон бөгөөд Крымийг Орос улстай нэгтгэсэнтэй холбоотой Оросын эсрэг хориг арга хэмжээ, Донбасст болсон үйл явдлууд АНУ, Оросын хамтарсан олон төслийг зогсоосон. Тэдний дунд зэвсгийн наймаа бас зогссон.

Одоогийн байдлаар тодорхой шалтгааны улмаас Орос, АНУ-ын цэрэг-техникийн хамтын ажиллагаа тасалдаад байна. Гэхдээ АНУ-д Оросгүйгээр хийх боломжгүй нэг зүйл байсан хэвээр байна. Америкийн сансрын үйлдвэрт ашиглагддаг РД-180 пуужингийн хөдөлгүүрийг АНУ-д нийлүүлэх тухай юм. Тэдгээргүйгээр АНУ-ын сансрын салбар хүнд хямралд орно гэж Оросууд үздэг.

Америкийн хувьд РД-180 пуужингийн хөдөлгүүртэй ижил төстэй хөдөлгүүрийг боловсруулж гаргахад хэдэн арван жил шаардагдана гэж Оросууд үзэж байгаа бөгөөд Америкийн зарим мэргэжилтнүүд ч хүлээн зөвшөөрч байгаа юм. Тиймээс одоо АНУ, Оросоос РД-180 хөдөлгүүр худалдан авсаар байна. Оросын эсрэг нэгэн зэрэг хориг арга хэмжээ, Украин, Сири дэх нөхцөл байдал нь энэ чиглэлээр улс орнуудын хамтын ажиллагааг тасалдуулах шалтгаан болсонгүй.

Орос улс АНУ-д пуужингийн хөдөлгүүрийг хэрхэн зарж байна

РД-180 пуужингийн хөдөлгүүрийг Зөвлөлтийн дараах үед буюу 1990-ээд оны дунд үед бий бүтээсэн. Үүний үндэс нь РД-170 буюу дэлхийн хамгийн хүчирхэг пуужин хөдөлгүүр юм. 1996 онд РД-180 нь АНУ-ын LV “Атлас-3” ба “Атлас-5“ хөдөлгүүрийг бүтээх, борлуулах уралдаанд ялалт байгуулсан. Ийнхүү РД-180 хөдөлгүүрийг АНУ-д хүргэх түүх эхэлсэн.

Бүх РД-180 үйлдвэрлэл Орос улсад төвлөрсөн бөгөөд патентын эрх нь “Энергомаш” компанид харьяалагддаг. 2008-2010 онд Америкт хөдөлгүүр нийлүүлсэнтэй холбоотойгоор “Энергомаш” нь ноцтой хохирол амссан. Учир нь тэдгээрийг үйлдвэрлэх өртгийн зөвхөн тал хувийн л үнээр нийлүүлдэг байсан.Энэ нь үйлдвэрлэлийн өртөг нэмэгдсэнтэй холбоотой юм. Гэсэн хэдий ч 2010 оноос хойш нөхцөл байдал аажмаар засагдсан.

Украины хямралын улмаас 2014 онд Орос, АНУ-ын харилцаа ноцтой муудсан үед Москва, Вашингтон хоёулаа пуужингийн хөдөлгүүрийн хангамжийг зогсоох тухай ярьж эхэлсэн. Оросын улс төрчдийн үзэж байгаагаар харилцаа нь ийм өргөн цар хүрээтэй муудаж, АНУ-ыг манай улсын болзошгүй дайсан болж хувирсан АНУ-ын пуужингийн үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд зориулж хөдөлгүүр нийлүүлэх нь бага зэрэг сонин байсан. Тэр тусмаа Дмитрий Рогозин дараа нь Оросын пуужингийн хөдөлгүүрийг цэргийн зориулалтаар ашиглахыг хориглохыг дэмжиж байв.

Пуужингийн хөдөлгүүрийг нийлүүлэх нь зөвхөн Оросын хувьд доромжлол гэж үзэх улс төрчид Москвад олон бий. Мөн сансар судлалд цор ганц байх гэсэн Москвагийн бодлого ч үүнд хамаатай. Америкийн удирдлага РД-180-г орлож чадах шинэ, жинхэнэ Америкийн хөдөлгүүр боловсруулахаар шийдсэн. Энэхүү хөдөлгүүрийг хөгжүүлэхэд АНУ-ын Батлан​​ хамгаалах яам 160 сая доллар хуваарилжээ. Гэхдээ олон шинжээчдийн үзэж байгаагаар дэлхийн янз бүрийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нэг бус удаа хэлж байсанчлан Америкийн хөдөлгүүрийн хөгжил дор хаяж таван жил шаардагдана.

2017 онд Blue Origin нь “BE-4” шинэ хөдөлгүүрийг танилцуулсан. Үүнийг Оросын РД-180 пуужингийн хөдөлгүүрийн өөр нэг сайжруулсан хувилбар гэж үздэг.

2019 оны 2-р сарын 11-нд алдартай бизнес эрхлэгч Илон Маск “Raptor” хэмээх шинэ хөдөлгүүр туршсан гэсэн мэдэгдэл хийсэн. Маскийн ярьснаар түүний SpaceX компанийн мэргэжилтнүүд угсарсан хөдөлгүүр нь 268.9 бар даралтыг харуулж байгаа бөгөөд энэ нь Оросын хөдөлгүүрээс ч өндөр юм байна.

АНУ нь 2030 он хүртэл РД-180 үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөлтэй гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй. Энэ нь Вашингтон дахиад арван жилийн турш пуужингийн хөдөлгүүрийн үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэх боломжтой гэсэн үг юм. Тиймээс ОХУ одоогоор пуужингийн хөдөлгүүрийг одоо ч АНУ-д нийлүүлж байна гэж ойлгож болно. Нэмж дурдахад АНУ нь өөрийн холбоотнууд болон бусад олон сувгаар Орост үйлдвэрлэсэн жижиг зэвсгийн багцуудыг олж авдаг бөгөөд тэдгээрийг дараа нь янз бүрийн мөргөлдөөнд ашиглаж, Америк цэргүүдийг сургахад ашигладаг.